Impressões de um viajante estoico: o simbolismo da morte na 'Ad Lucilium Epistola' LXX, de Sêneca (1-4 a.C. – 65 d.C.)

Autores/as

  • Luciane Munhoz de Omena Universidade Federal de Goiás (UFG)
  • Dyeenmes Procópio de Carvalho

DOI:

https://doi.org/10.17648/rom.v0i18.36264

Palabras clave:

Viagem, Estradas, Morte, Estoico, Sêneca

Resumen

Viajar é uma atividade constante no cotidiano social. Com frequência, ela envolve diversos elementos, como logística, deslocamento, alimentação, etc. Ao se considerar a Antiguidade, pode-se observar imagens sobre viagens e viajantes em obras de autores como Sêneca e Élio Aristides e, em diálogo com a cultura material, tem-se testemunhos acerca das inscrições de trechos, pontes, itinerários, pavimentações, entre outros elementos. O objetivo deste estudo consiste em analisar dois aspectos da viagem na sociedade romana: primeiro, produzir reflexões sobre as estradas, pois converteram-se em fontes de comunicação e base do poder imperial. Para tanto, o estudo de caso se volta para a Via Appia, que conectava Roma a Cápua. A partir daí o segundo aspecto se envereda rumo às viagens filosóficas presentes na Epístola LXX, de Sêneca.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Biografía del autor/a

Luciane Munhoz de Omena, Universidade Federal de Goiás (UFG)

Professora do Programa de Pós-graduação em História da Universidade Federal de Goiás, mestra em História pela Universidade de Campinas, doutora em História Social pela Universidade de São Paulo e pesquisadora do Laboratório de Estudos sobre o Império Romano (Leir).

Citas

Documentação textual

ARISTIDES. Discursos. Introducción, traducción y notas de Juan Manuel Cortés Copete. Madrid: Gredos, 1997. 4 v.

ARISTIDES. Quae supersunt omnia: Orationes XVII-LIII. Edited by Bruno Keil. Berlin: Berolini, 1898. v. II.

CICERO. On the ideal orator. Translated by James May e Jakob Wisse. Oxford: Oxford University Press, 2001.

PROPERTIUS. Elegies. Translated by H. E. BUTLER. Harvard: Harvard University Press, 1929.

SÉNÈQUE. Lettres a Lucilius. Traduit par M. M. A. Grandsagne; Baillard, Charpentier, Cabaret-Dupaty; Charles du Razoir; Héron de Villefosse; Naudet, C. L. F. Panckoucke, E. Panckoucke ; De Vatimesnil, A. De Wailly etc. Paris: Les Belles Lettres, 1833. t. I.

SÉNÈQUE. Lettres a Lucilius. Traduit par MM. A.Grandsagne; Baillard, Charpentier, Cabaret-Dupaty ; Charles du Razoir; Héron de Villefosse ; Naudet, C. L. F. Panckoucke, E. Panckoucke ; De Vatimesnil, A. De Wailly etc. Paris: Les Belles Lettres, 1834. t. VI-VII.

SÉNÈQUE. Cartas a Lucílio. Tradução de J. A. Segurado Campos. Lisboa: Fundação Calouste Gulbenkian, 2004.

SÉNÈQUE. The complete works of Lucius Annaeus Seneca: on benefits. Translated by Miriam T. Griffin and Brad D. Inwood. Chicago: The University of Chicago Press, 2011.

SÉNÈQUE. Moral essays: De Consolatione ad Marciam, De Vita Beata, De Otio, De Tranquilitate Animi, De Brevitate Vitae, De Consolatione ad Polybium, De Consolatione ad Helviam. Translated by John W. Basore. Harvard: Harvard University Press, 1932. v. II.

Obras de referência

ERNOUT-MEILLET. Dictionnaire étymologique de la langue latine. Paris: Kinckisieck, 2001.

FERREIRA, A. B. de H. Novo Dicionário da língua portuguesa. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1986.

GRIMAL, P. Dicionário da Mitologia. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 1993.

OXFORD LATIN DICTIONARY. Oxford: Oxford University Press, 1968.

SARAIVA, F. R. S. Novissimo diccionario Latino-Portuguez: etymologico, prosodico, historico, geographico, mythologico, biographico, etc. Rio de Janeiro: B. L. Garner, 1967.

Obras de apoio

ARMISEN-MARCHETTI, M. Sapientiae facies: Étude sur les images de Sénèque. Paris: Les Belles Lettres, 1989.

ASSMANN, A. Espaços da recordação: formas e transformações da memória cultural. Campinas: Editora da Unicamp, 2011.

ADAMS, C. Introduction. In: ADAMS, C.; LAURENCE, R. (ed.). Travel and geography in the Roman Empire. London/New York: Routledge, 2001, p. 1-7.

BOURDIEU, P. O poder simbólico. Lisboa: Difel, 1989.

BOURDIEU, P. A economia das trocas simbólicas. São Paulo: Perspectiva, 1992.

BREGALDA, M. M. Tempus em Sêneca: abordagem de um conceito-chave. Phaos, n. 4, p. 39-57, 2004.

BRUN, J. Les stoïciens. Paris: PUF, 1966.

CAMPBELL, V. L. The tombs of Pompeii: organization, space, and society. New York: Routledge, 2015.

CARROLL, M. ‘Memoria’ and ‘damnatio memoriae’. Preserving and erasing identities in Roman funerary commemoration. In: CARROLL, M.; REMPEL, J. (ed.). Living through the dead burial and commemoration in the Classical world. Oakville: The David Brown Book Company, 2011, p. 65-90.

CARROLL, M. Spirits of the dead: Roman funerary commemoration in Western. Oxford: Oxford University Press, 2006.

CARROLL, M. ‘The mourning was very good’. Liberation and liberality in

Roman funerary commemoration. In: HOPE, V. M.; HUSKINSON, J. (ed.). Memory and mourning: studies on Roman death. Oxford: Oxbow books, 2011, p. 126-149.

COULSTON, J. Transport and travel on the Column of Trajan. In: ADAMS, C.; LAURENCE, R. (ed.). Travel and geography in the Roman Empire. London: Routledge, 2001, p. 106-137.

DIOMIDIS, A. P. The body in the landscape: Aristides’ corpus in light of the sacred tales. In: HARRIS, W. V.; HOLMES, B. (ed.). Aelius Aristides between Greece, Rome and the Gods. Boston: Brill, 2008.

CARDOSO, I. T. Aspectos da liberdade em As Troianas de Sêneca. Letras Clássicas, n. 3, p. 229-256, 1999.

GAZOLLA, R. O ofício do filósofo estoico: o duplo registro do discurso da Stoa. São Paulo: Loyola, 1999.

GRIFFIN, M. T. Seneca: a philosopher in politics. Oxford: Clarendon Press, 1976.

GRIMAL, P. Séneque, as vie, son ceuvre, avec un exposé de sa philosophie. Paris: PUF, 1966.

GRIMAL, P. Place et rôle du temps dans la philosophie de Sénèque. Revue de Études Anciennes, Tome XX, p. 100, 1969.

HADOT, P. O que é a filosofia antiga? São Paulo: Loyola, 2014.

HOPE, V. M. Remembering Rome. Memory, funerary monuments and the Roman soldier. In: WILLIANS, H. (ed.). Archaeologies of remembrance. New York: Springer Science, 2003, p. 113-140.

JONG, L. The Archaeology of death in Roman Syria: burial, commemoration and Empire. Cambridge: Cambridge University Press, 2017, p. 102-146.

KER, J. The deaths of Seneca. Oxford: Oxford University Press, 2009.

KOLB, A. Via ducta – Roman road building: an introduction to its significance, the sources and the state of research. In: ______. (ed.). Roman roads. Berlin: New Evidence, 2019, p. 3-21.

LAURENCE, R. The roads of Roman Italy: mobility and cultural change. London: Routledge, 1999.

LAURENCE, R. The creation of Geography. An interpretation of Roman Britain. In: ADAMS, C.; LAURENCE, R. (ed.). Travel and geography in the Roman Empire. London: Routledge, 2001, p. 67-95.

MOTTAS, F. Du premier milliaire au dernier palimpseste: cinq siècles et demi de présence romaine em Grèce. In: KOLB, A. Roman roads. (ed.). Berlin: New Evidence, 2019, p. 272-302.

OMENA, L. M. Entre brincadeiras e homenagens: a experiência social infantil em Isola Sacra (séculos I e II d.C.). Romanitas, n. 16, p. 1-19, 2020.

OMENA, L. M. As tessituras da morte: reflexões sobre a necrópole de Isola Sacra. In: SILVA, G. V.; SILVA, É. C. M.; NETO, B. M. L. (Org.). Usos do espaço no mundo Antigo. Vitória: GM, 2018, p. 190-218.

OMENA, L. M.; FUNARI, P. P. A. A recordação funerária na Isola Sacra. In: CARVALHO, M. M.; OMENA, L. M. (org.). Narrativas e materialidades sobre a morte nas Antiguidades Oriental, Clássica e Tardia. Curitiba: CRV, 2020, p. 235-256.

SALLER, R. P. Patronage under Early Empire. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.

SALWAY, B. Travel, itineraria and tabellaria. In: ADAMS, C.; LAURENCE, R. (ed.). Travel and geography in the Roman Empire. London: Routledge, 2001, p. 22-66.

SERRANO, L. C. A. H. Séneca medita sobre el tiempo. Ecclesia, v. XXXII, n. 3, p. 351-369, 2018.

STARR, R. J. The circulation of literary texts in the Roman World. The Classical Quarterly, v. 37, n. 1, p. 213-223, 1987.

TADIC-GILLOTEAUX, N. Sénèque face au suicide. L’Antiquité Classique, n. 32, p. 541-551, 1963.

TALBERT, R. T. Roads in the Roman World:

strategy for the way forward. In: KOLB, A. (ed.). Roman roads. Berlin: New Evidence, 2019, p. 22-34.

WALLACE-HADRILL, A. Housing the dead: the tomb as house in Roman Italy. In: BRINK, L.; GREEN, D. (ed.). Commemorating the dead: texts and artifacts in context. New York: Walter de Gruyter, 2008, p. 39-77.

VIANSINO, G. Studia Annaeana II. Vichiana, n. 8, p. 168-196, 1979.

Publicado

30-12-2021

Cómo citar

OMENA, Luciane Munhoz de; CARVALHO, Dyeenmes Procópio de. Impressões de um viajante estoico: o simbolismo da morte na ’Ad Lucilium Epistola’ LXX, de Sêneca (1-4 a.C. – 65 d.C.). Romanitas - Revista de Estudos Grecolatinos, [S. l.], n. 18, p. 64–83, 2021. DOI: 10.17648/rom.v0i18.36264. Disponível em: https://periodicos.ufes.br/romanitas/article/view/36264. Acesso em: 18 jul. 2024.

Número

Sección

Dosier: Viajes, expediciones e itinerarios en el Mediterráneo antiguo